Mystiek: hip of oubollig?

Als ik dan gelijk het antwoord op deze vraag mag geven: mystiek is hipper dan ooit! Maar zij heeft voor velen wellicht een oubollig imago… een spoedcursus voor wie meer over mystiek wil weten, en waarom mystiek eigenlijk weer ‘superhot’ is in onze tijd.

STOFFIGE LITERATUURLESSEN
Velen van ons herinneren zich vast wel de wat stoffige literatuurlessen van vroeger op school: je kreeg een keurig canon of overzicht aangereikt van de grootste Nederlandse werken uit de literatuurgeschiedenis. En als je geluk had, werd je ook een kijkje buiten de landsgrenzen vergund. En ja, daar zaten ze wel eens tussen: de heren en vrouwen mystici. Niet iets waar je de doorsnee scholier mee kunt boeien, nietwaar. Gaap, weer zo’n religieus figuur, een monnik of non die over God zemelt. Geen wonder, want echt contact met het andere geslacht hebben ze niet. Wie vrijt er nou in de geest met zo’n onbereikbaar figuur? Hebben ze niets beters te doen? Zomaar wat gedachten uit een puberbrein… Herkenbaar?

Of misschien dacht je: mystiek, dat is wel heel mysterieus en geheimzinnig. En een beetje zweverig. En dan zeggen ze ook nog allemaal dat het zo moeilijk te begrijpen is. Dus laat maar… trouwens beeldspraak en zo, en metaforen, litotes, synecdoches en synesthesieën, zucht… Lekker stoffig zo!

Ik heb niets onthouden van mijn literatuurlessen op school (trouwens, ik lette bij geen enkele les echt goed op, want ik was altijd aan het tekenen en schrijven). Maar ik ben wel literatuur, ja Franse literatuur gaan studeren. Daarbij werd ik ondergedompeld in de Franse psychoanalytische benadering van literatuur. Ging ver soms. Bijna elke auteur zou wel onbewust zijn eigen geworstel beschrijven om uit de baarmoedertunnel van het leven te komen en zichzelf te vinden. Of heeft onderweg seksuele frustraties opgelopen. Althans, dat ga je op een gegeven moment dan bijna denken. Over stijlfiguren, ritmes en metrum werd verder niet gesproken. Dus was dat het eerste wat ik overboord zette.

MYSTIEK IS MEER DAN ALLEEN LITERATUUR
Mystiek, ja mystiek valt ook onder literatuur. Maar tegelijkertijd ook niet, omdat het zoveel meer is. Je hebt ook mystieke ervaringen die nooit opgeschreven worden, maar die vertolkt worden in muziek, dans, schilderijen, beeldende kunst. Of die gekoesterd blijven in iemands eigen binnenwereld zonder ooit het daglicht te zien. Mystieke meditatie bijvoorbeeld. Of transcendente ervaringen tijdens het vrijen. En mystiek is zeker niet alleen maar christelijk, zoals soms gedacht wordt. Veel stromingen en religies hebben een mystieke kant of kern: de kabbala binnen het jodendom, het soefisme binnen de islam en ook het boeddhisme, hindoeïsme en taoïsme kennen mystici en mystieke ervaringen.

Eén ding dat ik heb geleerd om mystiek te leren begrijpen: je moet alles overboord gooien wat je hebt geleerd om haar werkelijk te begrijpen. Wanneer iemand zijn of haar mystieke ervaring probeert over te brengen, hetzij in taal, hetzij in beeld of geluid, gaat het altijd om de resonantie die het inwendig bij je oproept. Voel je wat er staat of uitgebeeld wordt? Ontvang je het in je hart? Herken je paralellen in je eigen proces? De ratio of een verstandelijke analyse is daarbij niet nodig, want de mysticus heeft datgene wat hij of zij tracht over te brengen, zelf ook in het hart, in de geest of in het lichaam ervaren. Het is dus ook daarmee dat je het mag ontvangen. Soms kan de uitleg door anderen je daarbij een beetje helpen, soms moet je dat gewoon naast je neerleggen om niet gehinderd te worden in je eigen ontvangst.

DE MYSTIEKE ERVARING
Waar gaat mystiek dan over? Mystiek gaat bijna altijd over een plotselinge openbaring, een glimp die je ziet door de wolken heen, een totaaloverzicht, een grootse aha-erlebnis of een diepgaand inzicht over het eigenlijke bestaan, de wereld en de kosmos. Een soort verlichtingservaring zonder meteen verlicht te hoeven zijn. Ineens begrijp je het en voel je de verbinding met het Al. Heb je het gevoel dat alles met alles verbonden is en ervaar je geen afgescheidenheid meer. Met andere woorden: je wordt je gewaar van een volledige eenheid met alles. Je kunt het ervaren als je in de natuur bent, als je de liefde bedrijft, als je naar de sterrenhemel kijkt, als je mediteert, schildert, musiceert, noem maar op… het is precies dat wat mystici in woorden of beelden hebben willen vangen. En dat tegelijkertijd niet gevangen kan worden, omdat het vrij is en niet gefixeerd kan worden. Om die reden is mystiek zowel persoonlijk als universeel: het is vooral niets voorgeschrevens, en zeker niets dogmatisch of een trede die je kunt bereiken via een van te voren bepaalde ladder.

Op die manier kun je dus ook mystieke poëzie lezen. Resoneert er iets bij je als je het leest? Geeft het woorden aan iets wat je herkent?

Mystiek heeft –net als symbolen en mythen- vaak ook meerdere lagen. Die lagen kunnen zich op verschillende manieren en tijden voor je ontvouwen. Daardoor kun je soms precies het ene zien, en een ander moment iets anders op een heel andere laag. Zo verwijst taoïstische mystieke poëzie vaak zowel naar lichamelijke ervaringen als naar geestelijke ervaringen, omdat microkosmos en macrokosmos met elkaar verbonden zijn. Zo binnen, zo buiten. Bovendien is taoïstische poëzie dikwijls alchemistisch bedoeld, waardoor het wegwijzers bevat voor mensen die hun inwendige en uitwendige wereld willen zuiveren en verfijnen. Voorbeelden van vrouwelijke taoïstische alchemistische mysticae zijn Sun Bu’er, Wu Cailuan enTang Guanghzen.

Andere beroemde niet-westerse vrouwelijke mystici zijn Yeshe Tsogyal, Mahasiddha Laksminkara (boeddhisme), Mirabai (hindoeïsme), Rabi’a al-Adawiyya (islam). Er zijn er nog veel meer, kunstenaars, dichters en inspiratrices. In Europa kennen we er ook velen, waaronder Hadewijch, Hildegard von Bingen, Theresa van Avila, Julian of Norwich en Mechtild van Magdeburg. Maar ook andere moderne vrouwen zoals Emily Dickinson en Etty Hillesum.

MYSTIEK IS VAN ALLE TIJDEN
Mystiek is echt van alle eeuwen. Ook de uitleg van wat het is. Zo grossierde de twaalfde eeuw in analyses van het Hooglied uit de bijbel, misschien wel het beroemdste mystieke werk uit de geschiedenis. Het hete hangijzer was toen: moest je de lichamelijkheid in de tekst letterlijk of figuurlijk opvatten? Daar is heel wat over heen en weer geschreven. Het waren tevens de hoogtijdagen van de troubadourlyriek, van zowel mannelijke als vrouwelijke troubadourdichters. Sommigen van die gedichten zijn heel mystiek, anderen eerder vulgair, en weer anderen verbinden erotiek en mystiek met elkaar. En ook had er een levendige kruisbestuiving plaatsgevonden tussen joodse, islamitische en christelijke mystici. Of misschien kwam die bestuiving wel rechtstreeks als inspiratie uit een en dezelfde bron, wie weet.

Veel mystici zijn ook vervolgd voor hun visioenen en geschriften, er zijn er die omkwamen in de vlammen van de inquisitie. Het had iets moedigs om voor je ervaringen uit te komen. Zeker als je ze op schrift wilde stellen.

MYSTIEK IS HOTTER DAN HOT
In deze tijd is mystiek –en de herontdekking van mystieke literatuur- weer helemaal hot. Er zijn veel biografieën en bloemlezingen te vinden in de boekwinkels, de laatste jaren meer dan ooit. Bekende schrijfsters en analytici als Luce Irigaray en Julia Kristeva stellen dat de 21e eeuw ook meer dan ooit de eeuw is van vrouwelijke mystici die hun stem laten horen. Daarbij lijkt het niet alleen te gaan om vrouwen die spirituele vervulling zoeken en vinden, maar is ook een belangrijke plek ingeruimd voor de verzoening met het lichaam. Het lichaam mag weer gezien worden als de plek waar de mystieke ervaring ontvangen wordt: het hart, de botten, de baarmoeder, de hele vrouwelijke fysiologie. Niets geen gezemel voor wie dat niet wil, maar diep innerlijk ervaren eenheidservaringen met dat wat er is. En dat uit zich in poëzie, in dans, in muziek en niet in de laatste plaats in schilderkunst en andere beeldende kunst.

Wie weet, schuilt er dus wel een mystica (of mysticus) in jou. Iemand die de eenheidservaring in alles zoekt. Die deze in zijn of haar hart –of elders in het lichaam- ontvangt. Boven alle grenzen van landen en religies heen. Je bent dan dus niet de enige. Er zijn mannen en vrouwen die je voorgingen. En mannen en vrouwen die met je meewandelen, en ook zij die je zullen navolgen. Natuurlijk zou ik kunnen eindigen met een stukje mystieke tekst. Uit het bekende literaire canon. In plaats daarvan kies ik er twee van twee taoïstische mystici-alchemisten. Ontvang ze en bepaal voor jezelf of ze in jou resoneren:

“If you don’t know essence and don’t know life
You split the creative and receptive in two paths.
But the day you join them together to form the elixir,
You fall drunken into the jug yet have no need of support.”
(Tang Guangzhen)*

“I don’t seek supporters,
And do not study Chan-
The world’s changes in my eyes
I let them go on as they may.
The alchemical path, you should know,
Goes directly upward-
The mystic jewel is only in our hearts.”
(Cui Shaoxuan)*

*Beide geciteerd in “Immortal Sisters, Secret Teachings of Taoist Women”, vertaald en uitgegeven door Thomas Cleary en met commentaren van Chen Yingning, Berkeley, California 1989/1996.