Mokosh, een Slavische vruchtbaarheidsgodin

Mokosh is de oude aarde- en vruchtbaarheidsgodin van Slavische volken in o.a. Rusland, Oekraïne, Wit-Rusland, Polen, Tsjechië en Slowakije. Ook in Roemenië is ze bekend. In nog oudere tijden werd zij als Moeder Aarde zelf vereerd. Mokosh is later in o.a. Oekraïne opgegaan in de christelijke Maria en de heilige st. Paraskevia. Zoals we al eerder zagen, betekende dit doorgaans dat aspecten van de oude Godin ‘verdwenen’ of weggeschreven werden omdat ze niet meer pasten in het vrome beeld dat de kerk wilde neerzetten van christelijke heilige vrouwen.

De naam Mokosh betekent ‘vochtig’ en verwijst naar de vruchtbare Moeder Aardekant van deze godin. Mokosh is waarschijnlijk een van de oudste godinnen van Europa*. Dat wijst zich o.a. uit het gegeven dat in haar nog beide kanten van het Eeuwig Vrouwelijke terug te vinden zijn en ook dat ze gelinkt is aan het oude sjamanenverleden van de Slavische volkeren: ze is zowel de schenkster als de ontneemster van leven, de spinner van het levensdraad en zij schenkt water (regen) aan de aarde. Het oude sjamanengeloof kende een belangrijke rol toe aan vrouwelijke sjamanen als mediators tussen de drie werelden. Hun ‘totemdier’ was de beer en deze vinden we ook terug in Mokosh’ iconografie.

In veel Slavische landen, die het voorchristelijke heidense geloof willen herontdekken, beleeft Mokosh momenteel een ware revival. Dat is niet zo moeilijk, aangezien haar beeltenis is door blijven leven in de volkskunst, bijvoorbeeld in de borduurkunst. Zo werd zij vroeger vaak afgebeeld als figuur die haar handen naar de hemel opheft, en zou deze iconografie ook terug te vinden zijn in oude kerken in Rusland en Oekraïne. Van de Byzantijnse bouwers van de Sophiakerk te Kiev werd vermeld dat zij boven het altaar een grote afbeelding van de Slavische moedergodin schilderden, met haar handen ten hemel geheven, om het op die manier voor het volk gemakkelijker te maken om de nieuwe christelijke Sophia-Maria te gaan vereren.

Was Mokosh vroeger vooral een vruchtbare Aardegodin, later werd zij ook steeds meer een
patrones van vrouwen en in het bijzonder van zwangere vrouwen. Ook werd zij gezien als een hoedster van schapen. Haar cultus bleek moeilijk uit te roeien onder het plattelandsvolk en tot in de 19e eeuw stuitten orthodoxe priesters op dit geloof dat ze maar al te graag als bijgeloof aan de kaak wilden stellen. Veel boeren gaven er bijvoorbeeld de voorkeur aan om hun zonden te biechten aan een spleet in de aarde, in plaats van aan een priester. Of zij hielden zich aan het oude taboe op het spugen op de aarde, omdat ze geloofden dat zij hier zwanger van zou kunnen worden. Volgens een alternatieve theorie zou de naam Mokosh overigens verwant zijn aan het Sanskriet woord Moksha, dat verwijst naar een staat van eenwording met of opgaan in brahman, de bron van alles.

*Een nog oudere Slavische godin is Mat Zemlya. Deze versmolt echter met Mokosh. Iets soortgelijks zien we wel in meerdere pantheons: latere emanaties (uitstralingen) van goden, die vaak zonen en dochters genoemd worden, nemen daarbij de kernkwaliteiten van hun voorgangers in zich op.